Guillaume Lejean (1824-1871) ishte hartograf dhe gjeograf breton që udhëtoi goxha shumë në Turqinë evropiane, duke hartuar harta për autoritetet franceze. Lindi në Pluige-Geron pranë Morlesë në Bretanjë, dhe studioi në Kolegjin e Francës [Collège de France] në Paris, nën drejtimin e historianit të njohur Jules Michelet, ku pati rastin të takonte shumë studentë nga Ballkani. Punoi si sekretar i shkrimtarit dhe politikanit Alphonse de Lamartine dhe me pasion u interesua për gjeografinë dhe udhëtimet. Në vitin 1860, Lejeani u dërgua nga perandori Napoleon III në një ekspeditë drejt burimit të Nilit dhe u emërua nënkonsull francez në Masaua pranë Detit të Kuq (1862-1864). Pas kthimit në Francë, ai i kushtoi vëmendje Turqisë Evropiane dhe i bindi autoritetet për domosdoshmërinë e hartave të besueshme të Evropës Juglindore. Lejean ishte gjashtë herë në Ballkan dhe ishte autor i pesë librave dhe i shumë artikujve e letrave. Duket se ai i ka përshkuar disa herë trojet shqiptare midis viteve 1858 dhe 1869. Më poshtë disa janë fragmentet nga shkrimet e tij për Shqipërinë.
Nga: Guillaume Lejean[1]
Përktheu nga frëngjishtja dhe përgatiti: Robert Elsie
Përktheu në shqip (nga anglishtja): Agron Shala
Në Malet e Shqipërisë së Veriut (1858)
Pasi mbarova punët që kisha në Dubrovnik, u nisa me një anije të kompanisë “Lloyd” që shërbente në Shqipëri, me qëllim që të zbrisja në Bar dhe të udhëtoja drejt Lindjes, në malet e fiseve autonome. […]
Në një kthesë të rrugës së lashtë, mbërritëm në brigjet e një liqeni të bukur me ujë të ndenjur të mbushur me baltë. Ecëm përgjatë tij me kujdes, sepse disa pjesë të rrugës kishin rënë në ujë. teksa po admironim hijen e gjetheve të dendura në anën tjetër, vura re se uji po rridhte ngadalë. Pasi shkëmbeva disa fjalë me udhërrëfyesin tim, e kuptova gabimin tim. Ajo që kisha menduar se ishte një liqen i gjatë, në fakt ishte një kthesë e lumit Buna që shërbente si dalje për liqenin dhe për ujërat nga Mali i Zi. Ky lumë është në fakt i lundrueshëm deri dy liga poshtë Shkodrës. Fatkeqësisht, përballë fshatit Obot ishte një breg rëre ku uji kurrë nuk është më shumë se tri metra i thellë, gjë që pengonte pothuajse gjithë lundrimin. Turqit dhe vendasit nuk ishin nga ata njerëz që do ta hiqnin këtë pengesë dhe do t’i siguronin qytetit me 40 mijë banorë qasjen e lirë në det. Deri këtu, në Bunë, përveç lundrave shqiptare ka pasur vetëm anije të vogla luftarake të destinuara për ta mbrojtur vendin kundër Malit të Zi.
Pavarësisht vetëpërmbajtjes orientale, të gjithë nisëm të bëheshim të paduruar, kur papritur pamë një kodër të izoluar që ngrihej përpara nesh, e kurorëzuar me një fortesë të madhe venedikase. E njoha menjëherë, pa e parë kurrë më parë. Ishte Rozafa idilike, fortesa historike e Shkodrës. Pas një gjysmë ore ecjeje me vështirësi, përgjatë shtegut rreth Malit të Taraboshit, hymë në një fshat me pisllëk piktoresk, të quajtur Galata (ndoshta një shaka). Kaluam urën e gjatë prej druri të quajtur Uzun Köprü [Ura e Gjatë – shën. i R. E.] dhe hymë në qendrën tregtare të njohur si pazari, i vendosur në këmbë të fortesës. Këtu i lashë shokët e mi dhe, pasi kalova një djerrinë të madhe, u drejtova për në Konsullatën e Francës që ndodhej në qytetin e ri, ku u prita me mirësjellje nga dragomani, z. Robert, i cili i ushtronte funksionet konsullore në emër të z. Hecquard që mungonte.
Të nesërmen në mëngjes, z. Robert dhe unë dolëm në një kodër të quajtur Kodra, e cila ofronte një pamje të shkëlqyer të rrethinës. Rreth nesh shtrihej një fushë 27 lega e gjatë dhe me gjerësi të ndryshme që ndiqte konturat e lumit të Moraçës, të liqenit dhe Bunës, deri në det. Në këtë fushë, lartësitë e Kodrës dhe Rozafës formojnë një zinxhir të vogël kodrash të izoluara me shist argjilor. Në Verilindje mund të shihnim panoramën e mrekullueshme të liqenit që përfundonte në formë konike drejt Malit të Zi, malet e largëta të të cilit dukeshin në mjegullën e mëngjesit. Në të djathtë ndodhej një varg malor më i afërt, dhe për këtë arsye më i dukshëm, me shpatet e pjerrëta të mbuluara me pyje. Aty jetojnë fiset baritore gjysmë të pavarura që quhen Shtatë Flamujt. Në bazën e malit të Cukalit, maja më jugore, mund të shihnim luginën e thellë të Drinit që dilte nga malet. Ai e ndan këtë mal nga vargmali i ashpër dhe i zi i Mirditës. Chateaubriand ka thënë dikur, “Liria gjithmonë ka jetuar në male”. Pyes veten çfarë mendon Pashai i Shkodrës për këtë, nëse ndodh që të ngrejë sytë nga fortesat e tij drejt fortesave të tjera të frikshme që natyra ua ka dhënë shqiptarëve nga tradita dhe privilegji, dhe malazezëve përmes forcës së armëve të tyre. “A mund ta paramendosh se si janë këta banditë malazezë?” – më tha me mirëbesim, një konsull osman. “Ata janë duke vdekur nga uria, në shpella të neveritshme, dhe megjithatë duan të punojnë. Janë punëtorë të shkëlqyer në bujqësi, kopshtarë dhe madje edhe detarë. I ftojmë të zbresin në fushë dhe të marrin Zetën, një fushë e bukur me një perimetër prej pesëdhjetë legash, me kushtin e vetëm që të pranojnë se janë nënshtetas turq. Dhe, a e dini zotëri se si përgjigjen këta të mjerë të uritur? Thonë se kjo do t’i turpëronte”.
Liqeni të cilin sllavët e quajnë Blato dhe shqiptarët e quajnë Liqeni [Likieni], është një shtrirje e konsiderueshme e ujit, e kufizuar në Perëndim nga një kreshtë gri, kodrat e fundit të së cilës zbulojnë kepet shkëmbore dhe disa fshatra peshkatarësh. Në Lindje,, fusha e banuar nga Buza e Ujit dhe Hoti, përfundon me një pjerrësi aq të butë saqë është e vështirë të përcaktosh vijën ndarëse mes tokës dhe ujit. Ato janë fusha në verë dhe moçale në dimër. Këtu ndeshemi me traditat e përjetshme të liqenit, si në Greqinë e Lashtë ashtu edhe në vendet moderne kelte. Vendasit thonë se liqeni nuk ka qenë gjithmonë aq i madh sa është sot, dhe se në bregun lindor ka pasur dikur një fushë të mbuluar me fshatra të quajtur Fusha e Pronave. Pas një tërmeti që dëmtoi rajonin, kjo fushë u fundos nën ujë dhe pleqtë thonë se, kur uji është i qetë, mund të shihen rrënojat e shtëpive dhe majat e pemëve në thellësi. […]
Në Shkodër qëndrova vetëm aq sa më duhej për t’u përgatitur për udhëtimin tim në brendësi të vendit. Ndodhi diçka që më pengoi të dorëzoja postën të cilën pashai ma kishte dhënë për Prizren. Por, meqë kisha marrë me qira kuaj poste dhe një suvar [polic kalorës] si shoqërues, vendosa, si ngushëllim për këtë zhgënjim, të bëja një ekskursion mes fiseve të lira të Shtatë Maleve. Miqtë e mi në Shkodër më shoqëruan deri te një pemë gjigante që shënonte kufirin verior të qytetit. Ndërsa po i përshëndesja për lamtumirë, një britmë e çuditshme nga suruxhiu [shoqëruesi kalorës] bëri që të tre kuajt tanë të niseshin me galop përmes shqopës që ngjante shumë me shkurrishtat e gjera në perëndim të Francës. Në shqopë kishte disa grupe shtëpish që jepnin përshtypjen e prosperitetit të përgjithshëm të Shqipërisë. Nga larg, pamë tufa të gjata që shoqëroheshin nga barinj me pamje madhështore, me mustaqe të theksuara, të cilët, në vend të shkopinjve, mbanin pushkët e tyre shqiptare nga të cilat ata kurrë nuk ndahen. Madje edhe barinjtë trembëdhjetëvjeçarë mbanin pushkën mbi supe. Qentë me qime të trasha na hodhën një vështrim më pak miqësor. Edhe delet dukeshin kërcënuese nën pamjen e tyre të jashtme budallaqe. Që në fillim mund të shihej se ishim mes shqiptarëve të vërtetë, një racë e muskujve dhe zemrave të hekurta.
Toka ishte e ngjashme me njerëzit. Kaluam përroin e Vrakës, një rrjedhë kristal e pastër, në të cilën kuajt tanë u futën me kënaqësi. Krijesat e shkreta dukeshin se janë të bindura se nuk do të ketë më ujë gjatë dy ditëve të gjata të udhëtimit tonë. Kjo fushë e gjelbër është një lloj crau shqiptar, mbi të cilin kuajt tanë ecnin me shumë vështirësi. Shtretërit e përrenjve, që hasëm, nuk na ofruan asgjë tjetër veç rërës së tyre të bardhë verbuese, të cilën vendasit e përdorin për të lustruar armët e veta. Pas një marshimi prej tri orësh, arritëm në një shteg me hije dhe u ndalëm në fshatin Koplik, qendra e një fisi prej rreth 4 500 banorësh – të cilët dikur ishin që të gjithë katolikë, por tani gjysma e tyre janë konvertuar në islam. Duhet thënë se ata nuk janë myslimanë të zakonshëm, sepse janë shumë të përkushtuar ndaj Shën Nikollës dhe Shën Gjergjit dhe ndezin qirinj në nder të tyre.
Kopliku është me interes të veçantë. Është vendi i mbledhjes së banditëve të rrethinës. Policia në Shkodër do të hezitonte shumë për të trazuar punët e tyre të mbrapshta. Më bëri përshtypje se shumë pashallarë ishin të bindur se një muaj banditizëm përbënte një stërvitje më të mirë për këmbësorët e tyre sesa tri vjet me stërvitje në stilin evropian. Për të qenë të drejtë me banditët serbë dhe shqiptarë, duhet theksuar se, në kohë lufte, ata shërbejnë me besnikëri nën flamurin e fisit të tyre, dhe me siguri nuk do ta bënin këtë nëse autoritetet do të vendosnin t’u imponoheshin atyre në atë moment. Një milje para Koplikut, rruga ndërpritet nga një shteg që të çon drejt liqenit të Rjollit. Teksa po i afroheshim kryqëzimit, pesë burra që vinin nga Lindja u pozicionuan përpara nesh. Kostumet e tyre, armët e tyre dhe qëndrimi i tyre ishin të tillë saqë ndjeva një detyrim t’i admiroja. Edhe suvari im i pa, por nuk ishte në disponim të mirë për ndonjë admirim. Papritmas, na dha një shenjë, mua dhe suruxhiut, dhe u nis me galop në drejtim të fshatit. Mendova se ishte me ngut për të arritur në vendin ku do të flinim, por dy ose tre minuta më vonë ai u kthye në rrugë. Kishte dashur vetëm të shmangte qëndrimin brenda rrezes së zjarrit të atyre pesë burrave. U ndjeva i poshtëruar që pa dashje kisha luajtur rolin e një frikacaku, aq më tepër kur, nga sa mund të shihja, pesë burrat ndoshta ishin në kërkim për hakmarrje për ndonjë gjakmarrje dhe nuk do t’i shqetësonin udhëtarët. Ata nuk dukeshin të ofenduar nga dyshimi i treguar nga xhandari ynë dhe vazhduan udhëtimin e tyre si njerëz të mirë që me gjasë edhe ishin. […]
E lamë për një kohë Prronin e Thatë për të hyrë në luginën e Dedajve ku, sipas informacionit nga z. Viquesnel, shpresoja të gjeja një gurore të vërtetë me fosile, por mungesa ime e njohjes së shqipes nuk më mundësoi t’i pyesja vendasit të cilët mund të kishin qenë në gjendje të ma tregonin. Në vend të kësaj, e kalova kohën duke vizatuar një hartë të luginës dhe ngushticës në Veri të fushës, dhe isha i rrethuar gjatë gjithë kohës nga banorët e Dedajve që habiteshin me instrumentet e mia. […]
Dikush mund të shtrojë pyetjen nëse gjakmarrjet janë të zakonshme në Shqipëri. Do të përgjigjesha me një fakt. Kisha me vete një tabelë të të gjitha vrasjeve të kryera në Pulat, fshat më fshat, nga viti 1854 e deri më 1856. Përqindja e përgjithshme është një vdekje për dhjetë shtëpi. Në komunën e Niksajve [mbase Nikç – shën. i T.], është një burrë për familje në trembëdhjetë vjet. Nëse i shtohet kësaj lista e gjatë e vrasjeve në tentim, por të pasuksesshme, kuptohet se një gegë shqiptar tridhjetëvjeçar, i cili nuk ka vrarë ende askënd, është po aq i rrallë sa një frekuentues i rregullt i salloneve parisiane i cili, në të njëjtën moshë, nuk ka botuar ende një artikull në një nga revytë më të mira.
Në Dedaj pata rastin të studioj tipin malësor gegë të cilin kushtet e jetesës dhe klima e kanë bërë disi më ndryshe nga banorët e qyteteve. Njerëzit këtu janë më shumë barinj sesa bujq. Ata janë të gjatë dhe thatanikë, dhe fytyrat e tyre të holla, me pamje krenare, janë të njohura mirë për ata që kanë udhëtuar në Greqi ku gjaku shqiptar është përzier shumë me atë të grekëve. Kostumet e tyre tradicionale, një jelek i kuq dhe një fustanellë, ruhen për rastet festive dhe zëvendësohen në jetën e përditshme me një mantel të gjatë leshi dhe pushkë në një brez shpatullash. Siç kam vënë re, pushka është pak a shumë një përbërës i pandashëm i shqiptarit të pavarur. Siç mund të shihet në shkrimet e z. von Hahn, përdorimi i një pushke është formalisht i ndaluar për priftërinjtë katolikë, por ata e injorojnë këtë ndalesë. Këtu mund të shohësh një prift duke dhënë ritin e fundit për të vdekur dhe pastaj, në kthim, duke qëlluar mbi ndonjë turk të dyshimtë që nuk iu përgjigj përshëndetjes së tij. Sa për gratë, puna e rëndë dhe lindjet e hershme i shkatërrojnë ato në moshë të re, por jeta e shtëpisë dhe mirëqenia relative u lejon vajzave të reja të ruajnë bukurinë e tyre që rrezaton pastërtinë dhe energjinë me gjak të ri.
Më pas hyra në tokën e fisit Shkreli, një nga fiset më të rëndësishme në male sepse përbëhet nga 2 500 frymë dhe furnizon lehtësisht 600 pushkë. Kaluam një shqopë poshtë një pjese të pjerrët dhe zbritëm te Prroni i Thatë i cili është i kalueshëm vetëm këtu. Aty takuam një burrë, rreth dyzet vjeç, gjashtë këmbë i gjatë dhe me pamje të mirë, i cili po ruante kopenë e tij në shqopë. Ai m’u drejtua në italisht dhe unë përfitova nga rasti për të marrë prej tij disa informacione të dobishme. Ai ishte një fshatar i gjendur mirë, nga fshati Zagorë, dhe ishte i fisit Shkreli. Emri i tij ishte Çukë dhe çdo vit në pranverë ai zbriste në Medua [Shëngjin – shën. i R. E.], në bregdet, ku fisi i tij kishte kullota të dhëna nga Osman Pasha i Shkodrës. Ai kishte mësuar italisht për të shërbyer si dragoman për kapitenët e marinës tregtare italiane dhe austriake që ndaleshin në Medua dhe bënin tregti me lesh të trashë dhe artikuj të tjerë me malësorët. Ai më ftoi ta vizitoja, në kthimin tim në Zagorë, duke më siguruar se do të më shoqëronte deri në Bogë, po të kishte dikë aty që do të njoftonte familjen e tij. E pyeta për Prronin e Thatë. Ai më tha se uji rridhte në të vetëm për rreth një ditë ose dy një herë në dhjetë vjet – pas një periudhe reshjesh të jashtëzakonshme në Bjeshkët e Nemuna. Është e vështirë që shpyllëzimit të pjesshëm të maleve t’i atribuohet gjendja aktuale e thatë e përroit, sepse është e pamundur që një gryke e tillë të jetë gdhendur nga përroi i rastësishëm që rrjedh një herë në dhjetë vjet. […]
LEXO PO ASHTU:
– Kelmendasit e Sremit (1782)
– Një udhëtim nga Prizreni në Shkodër më 1839
– Udhëtim nëpër Kosovë në vitet 1836-1838
– Shkrim i vitit 1842: Shqiptarët – një popull luftarak në kufijtë e qytetërimit
– Udhëtimi i vitit 1858 në Shqipërinë dardane
Nga aty e deri në Bogë, shtegu ndiqte bregun e majtë të grykës dhe kalonte nëpër një vend më të kultivuar, pavarësisht klimës më të ftohtë. Ndryshimi në klimë ishte i dukshëm nga mungesa e disa bimëve, si hardhitë e egra që janë të zakonshme në rajonin e Berzelës [Bzheta – shën. i R. E.]. Pas një udhëtimi për dy orë, e jo pesë siç thotë z. Boué (libri i të cilit është jashtëzakonisht i saktë për këtë shteg dhe për të tjerët, me përjashtim të dy ose tri detajeve të rëndësishme), arritëm në fshatin Bogë i cili, sipas z. Boué, i përket fisit Kelmendi dhe, sipas z. Jubany, ai i përket fisit Shala. Ky i fundit e bazoi shkrimin e tij mbi informacionet zyrtare dhe, edhe pse kjo mund të vihet në dyshim, unë preferova versionin e Bouésë dhe mendimin se kisha arritur në një pjesë të vendit që i përkiste Kelmendit të famshëm i cili për dy shekuj ishte krenaria e Shqipërisë katolike dhe tmerri i gjithë Perëndimit të Perandorisë Osmane – nga Dalmacia deri në Pashallëkun e Adrianopojës [Edirne]. Këta malësorë, të cilët rezistuan ndaj ushtrive prej njëqind mijë burrash, ranë viktima të grindjeve të veta të brendshme dhe u deportuan në masë në Serbi. Më vonë, ata u pushtuan nga malli për vendlindjen dhe u kthyen në tokën e tyre amtare, duke shtypur këdo që u përpoq t’i ndalonte. Përtacia e turqve ua mundësoi atyre të vendoseshin, por tani ata ishin vetëm një imitim i dobët i madhështisë së dikurshme fisnore, sepse përbëheshin vetëm nga katër fshatra dhe 4 000 banorë.
U prita ngrohtësisht në Bogë, falë një rekomandimi nga konsullata dhe mikpritjes tradicionale të gegëve. Nuk e shpërdorova qëndrimin tim, sepse isha aty vetëm për aq kohë sa më duhej për të kryer punën time topografike. Ashtu si Berzela, Boga është e vendosur në shtratin e një liqeni të dikurshëm që u tha për shkak të mungesës së ujit në Prronin e Thatë. Lugina paraqet të njëjtën seri kureshtare të shtresave horizontale që tregojnë periudha të njëpasnjëshme tharjeje. Fshati është i shpërndarë në bregun e djathtë të luginës. Një kishë e izoluar ngrihet në anën tjetër. Të tilla shtresa të tokës diluviane janë pothuajse po aq të goditura sa lugina e Piatrës në Moldavi – një nga studimet më interesante që mund të bëjë një gjeolog. Mbërrita në krye të Prronit në orën një e gjysmë pasdite (nuk mund ta quaj vërtet burim të përroit, sepse nuk ka ujë). Do të kisha dashur të shkoja më lart nëpër grykat e Bjeshkëve të Nemuna dhe, po të mos ishte shumë larg, të kisha parë pellgun e bukur të Gucisë dhe safirin e vogël të quajtur Liqeni i Plavës, por nuk pata kohë dhe, fatkeqësisht, jam detyruar të kthehem duke përdorur të njëjtin shteg.
Pak pas Dedajve, kaluam Prronin mbi një urë druri që ishte aq e kalbur saqë kaluam mbi të me kujdes, një e nga një, duke i lënë kuajt tanë të tërhiqeshin pas nesh. Ura nuk u shemb dhe, pasi hipëm përsëri mbi kuajt tanë, kaluam nëpër një tokë të kultivuar, dëshmi e punës së palodhur të shqiptarëve, dhe arritëm në Zagorë ku gegu im gjigant, Çuka i mirë, po më priste dhe na pranoi me mikpritje të madhe. Nuk do t’i lodh lexuesit e mi me tregimet për mikpritjen e fshatit në Orient. Mjafton të them, sa për informacion të udhëtarëve sybaritë, se fjeta në një kopsht nën yje.
Zagora është një fshat shqiptar, por mban një emër sllav, që do të thotë “në këmbët e malit”. Kjo duket se tregon se ishte një nga vendet ku gegët i dëbuan sllavët, ndoshta në një kohë menjëherë pas pushtimit turk. Toka fillimisht i përkiste tri fiseve serbe: Petroviq, Tutoviq dhe Pelaj, të cilët formonin një grup prej njëqind shtëpish rreth Malit Veleçik. […]
Katër orë pasi kishim kaluar përsëri Prronin, këtë herë mbi një urë guri që ishte në gjendje të mirë, u ktheva në Shkodër ku isha shumë i zënë duke organizuar ekskursionin tim të ardhshëm në Mal të Zi. […]
Udhëtimi në Kosovë dhe në Shqipërinë e Veriut në vitin 1869
Kështjella mjaft e shëmtuar që dominon sot Prizrenin, nuk ka ndonjë interes të veçantë historik. Në këmbët e saj mund të shihet një xhami që dikur ishte kishë e krishterë, e dhunuar dhe e përdhosur nga turqit (siç ka ndodhur në shumë vende të tjera), ndoshta në kohën e Sinan Pashës. Ndoqa shtegun në formë zigzage përgjatë kështjellës dhe zbrita në Prizren, ku u prita me respekt nga Arqipeshkvi, Monsinjor Dario Bucciarelli, i cili ishte ende shumë i ri, një njeri i hijshëm në çdo kuptim.
Kalova disa ditë në Prizren duke u marrë me arkeologji dhe gjeografi. Si pikë vrojtimi zgjodha një shkëmb pas lumit Bistricë, sipër varrezës së krishterë. Vura re aty një varr turk të dëmtuar, por ende jo krejt i shkatërruar, dhe pyeta se çfarë ishte. Mësova se ishte varri i një fanatiku vendas i cili, i tërbuar nga fakti se nuk do të mund të shtypte të krishterët pas vdekjes së tij, kishte këmbëngulur që të varrosej sipër varrezës bullgare [vllahe – shën. i T.] për të dominuar të pafetë nën tri gurët e varrit të tij. Dëshira e tij u plotësua. Por, një njeri me një interpretim kaq të çuditshëm të tolerancës nuk mund të shpresojë tolerancën e njerëzve që donte t’i ofendonte. Të krishterët që kalonin pranë varrit të tij ia bënin këtë të ditur. Pa dyshim që do të kishte qenë më mirë për ta që ta linin të qetë varrin e atij njeriu të pacipë, por, në fund të fundit, kush provokoi i pari?
Është një udhëtim gjashtorësh, përmes fushës, nga Prizreni në Gjakovë. Në rreth gjysmë ore rrugë është një urë e bukur që kalon guximshëm lumin Drin, në fund të një gryke të ngushtë. Ajo dikur mbronte një kështjellë romake, ose ndoshta dy. Në shqip ura quhet Ura e Fshajtë, një fshat fqinj, dhe gjithashtu Ura e Shenjtë – një emër i lidhur me një legjendë. Vendasit pohojnë se gryka e përmendur është hapur nga Shën Nikolla, i cili deshi të hapte një kalim te Drini dhe të thante një liqen që dikur mbulonte fushën e Gjakovës. Njerëzit kanë idetë e tyre për gjeologjinë, ide që janë më pak shkencore dhe më të vërteta se tonat, por duhet pranuar se këtyre tregimeve nuk u mungon hijeshia.
Fusha e Gjakovës është pjesërisht e kolonizuar nga shqiptarët katolikë të fisit Fani të Mirditës, toka e të cilëve është më pak pjellore sesa pjesa tjetër e Mirditës. Kjo i shtyu ata të vinin dhe të vendoseshin në këtë fushë, si bujq për myslimanët. Këta të fundit, duke qenë përtacë, të ligj dhe arrogantë nga natyra, si hidalgotë, u gëzuan kur panë tokat e tyre të lulëzonin pa bërë gjë vetë. Por, sapo toka hyri në prodhim të plotë, ata u përpoqën me egërsi të dëbonin ata të cilët e kishin bërë pjellore. Për fat, fanët janë po aq të zotë me pushkë sa edhe me lopata, dhe besimtarët myslimanë u detyruan të kufizoheshin vetëm duke sharë bujqit e tyre të zellshëm.
Shpirti luftarak i Fanit, të cilit sapo iu referova, shpërtheu së fundmi. Në skaj të fushës së Gjakovës ishte një shtëpi e fortifikuar e banuar nga myslimanët që çonin jetë luksoze. Ata hynin në fshatrat bullgare [vllahe – shën. i T.] përreth dhe merrnin gjithçka donin – ushqim, para, gra, bagëti. Kjo vazhdoi për mjaft kohë dhe autoritetet më në fund u detyruan të ndërhynin. Meqë kishte vetëm policë dhe ushtarë turq, banditët mund të bënin çfarë të donin, por, më në fund, konsujt e paduruar kërkuan nga Pashai i Prizrenit që të pastronte vendin nga kjo fole hajdutësh. Çështja iu dorëzua një oficeri nga Gjakova, vetë bandit i njohur, por një burrë i aftë për veprim. Në vend që të merrte vartësit e tij me vete, ai thirri fanët, mblodhi shtatëmbëdhjetë prej tyre dhe u nis për të sulmuar fortesën (kulla) e banditëve. Ajo u mor me sulm, banditët u vranë dhe dy burra të Fanit u plagosën rëndë. Nuk kam nevojë të shtoj se këta dy burra, të plagosur gjatë shërbimit publik, kurrë nuk morën pagat e premtuara. Ata patën fatin të liheshin të qetë. Në fund të fundit, ata kishin guxuar të vrisnin “besimtarët” dhe të gjithë e dinë se në vendet myslimane jeta e një hajduti mysliman është e shenjtë për çdo të pafe që ka në shënjestër kuletën e tij. […]
Deri në Prizren kam udhëtuar në siguri të plotë. Por, në Podrimë, filluan problemet e mia. Mbërrita në qytetin e Gjakovës, prej nga doja të vazhdoja direkt e në vijë të drejtë për në Shkodër, përmes krahinave autonome. Është e pamundur të udhëtosh në këtë vend nëse nuk je i shoqëruar nga një vendas i cili e drejton udhëtarin nëpër fshatra miqësore. Përndryshe, vazhdon duke ndryshuar udhërrëfyesit dhe garantët nga fshati në fshat. Çdo fyerje kundër udhëtarit duhet të hakmerret nga garanti ose fisi i tij – sapo të jepet mundësia. Ishte kjo kohë e keqe për mua. Kur isha në Gjakovë, shpërtheu një përleshje në Korenicë, një orë larg qytetit. Dy fise kishin sulmuar njëri-tjetrin një ditë më parë në Bytyç, në shtegun që unë kisha ndërmend të merrja. Më këshilluan të shkoja në Pejë, një qytet i vogël i këndshëm një ditë udhë larg, për t’i marrë garantët atje. Shkova atje dhe e gjeta qytetin në rrëmujë të plotë. Një i ri mysliman, i dashuruar në një vajzë myslimane nga një shtëpi e mirë, vendosi ta rrëmbente me pushkë në dorë, megjithëse me shumë gjasë do ta kishte pasur po ta kishte kërkuar thjesht dorën e saj. I gjithë qyteti kishte marrë njërën apo tjetrën anë dhe pati të shtëna gjithë natën dhe shumë viktima. Prisja të përfundoja në mes të betejës, por gjërat ishin të qeta kur arrita. Megjithatë, fshatrat ishin të pasigurta, siç mësova ditën tjetër. […]
Nuk e gjeta udhërrëfyesin që kërkoja në Pejë dhe u detyrova të kthehesha në Gjakovë, ku më në fund më dhanë dy burra, njëri prej të cilëve ishte hoxhë mysliman i fisit Krasniq. Ne do të udhëtonim për dy ditë nëpër një vend të myslimanëve fanatikë dhe të pavarur. Si i tillë, George, megjithëse katolik i zjarrtë, e gjykoi se është e duhur të shtirej si mysliman dhe shpiku një histori duke u shtirur si njëfarë Rashid Aga, djali i Mulla Hysenit, i lidhur me xhaminë e madhe të Shkodrës, dhe i zonjës Gylnare, gruas së tij. Kjo histori e vogël e ndihmoi atë të bëhej mik me një fanatik mysliman i cili ia tregoi atij urrejtjen ndaj të krishterëve. Ai fliste vazhdimisht për kënaqësinë që do të ndiente duke i masakruar, djegur dhe ngulur në hunj në këtë botë, përpara se të piqeshin përgjithmonë në tjetrën. […]
Duke lënë Gjakovën, kaluam fushën për dy orë dhe pastaj u ngjitëm në male prej nga zbritëm në një luginë të bukur të quajtur Butandj [Babaj i Bokës – shën. i R. E.], ku kaluam natën. Ditën tjetër, lashë Butandjin me dy luftëtarë fshati të cilët më shoqëruan deri në kufijtë e tokës së fisit të tyre, dy lega larg. U ndalëm aty në një qafë të lartë ku kishim një pamje të mrekullueshme të një lugine të gjerë, e banuar dhe po ashtu e pyllëzuar, nëpër të cilën rridhte një lumë i bukur me emër latin, Valbona. Ishin dy kodra që e prishnin disi pamjen tonë, ndaj u ngjita në njërën prej tyre, për tmerr të udhërrëfyesve të mi të cilët më paralajmëruan se malësori i parë që do të më shihte do të më qëllonte pa më pyetur se kush isha. Në fund të fundit, ndoshta nuk u interesonte shumë atyre nëse do të vritesha apo jo, por nëse diçka do të më ndodhte në shoqërinë e tyre, ata do të ishin personalisht përgjegjës, sipas zakonit, dhe do të detyroheshin të merrnin hak kundër fisit fqinj për një çështje që nuk u përkiste fare. Premtova të mos largohesha, por sapo u largova nga vështrimi i tyre, harrova premtimin. Jam i mësuar me jetën në vende të egra dhe e di çfarë masash duhet të marr. U tregova shumë i kujdesshëm, deri në momentin kur pasioni im për gjeografinë më pushtoi dhe më bëri të harroj gjithçka – përveç peizazhit të mrekullueshëm përpara meje. Brenda më pak se një ore, kisha bërë një hartë të hollësishme të luginës dhe u ktheva te burrat – për kënaqësinë e madh të udhërrëfyesve të mi të cilët tani mund të ktheheshin në shtëpi. Vazhdoja më tej me të tjerët dhe gjatë pasdites e kalova lumin Valbonë, si dhe një degë lindore të tij që mbante emrin sllav, Bistricë. Nga Valbona vazhdova përgjatë shpateve të përdredhura, megjithëse të kultivuara, dhe u ftova me mikpritje në një shtëpi të izoluar – një fortesë e vërtetë shqiptare e përbërë nga një kat përdhes pa derë e pa dritare, dhe një kat sipër që arrihej me shkallën që mund të hiqej në shenjën më të vogël për ndonjë rrezik. Të gjitha shtëpitë këtu janë ndërtuar kështu dhe ofrojnë dëshmi të qartë të gjendjes së luftës që është normale në këtë krahinë.
Hoxha ynë, i cili përkundër profesionit të tij si njeri i fesë, kishte shkuar të vidhte rrush në një vresht që njihte, mbërriti me kohë për darkë, recitoi një fatiha dhe pastaj një namaz ose lutje mbrëmjeje, së cilës George bëri sikur iu bashkua. Ata vazhduan kështu.
Të nesërmen në mëngjes, e hoqëm qafe shoqëruesin tonë të bezdisshëm, dhe burrat e fisit Krasniq na shoqëruan deri në Mërtur – një krahinë tmerrësisht e pjerrët. Ajo ishte e populluar mirë, por nuk kishte shumë bujqësi. Tani ishim në mes të një fisi katolik. Është e vërtetë që katolikët shqiptarë janë të vështirë për t’u kategorizuar. Isha dëshmitar i një shembulli interesant të kësaj në Mërtur. Në një shtëpi ku kisha ndaluar në mesditë, për të bërë një vakt fshatar, pashë një adoleshent 18-20 vjeç, pothuajse pa mjekër. Nëna e tij, një figurë e fortë amësore si të gjitha gratë shqiptare, po e qortonte në mënyrën që dukej se nuk i pëlqente djaloshit. George përktheu atë që po ndodhte. Djali ishte i martuar. Kishte humbur vëllezërit, njërin pas tjetrit, të cilët ishin gjithashtu të martuar. Me vdekjen e vëllait të parë, ai, sipas zakonit, ishte martuar me vejushën e vëllait të tij dhe kështu që kishte kryer bigami. Por, edhe vëllai tjetër vdiq, dhe ai nuk ishte i gatshëm t’i nënshtrohej përsëri zakonit dhe të bënte trigami. Nëna, konservatore dhe respektuese e zakoneve, siç janë nënat në vende të tjera, përpiqej t’ia bënte të qartë djalit të saj se një burrë nderi nuk mund të bënte gjë tjetër veçse të trashëgonte të vejat e vëllezërve të tij – edhe sikur të ishin pesë apo dhjetë. Shprehja në fytyrën e djaloshit më argëtoi shumë. Mund të shihej qartë se dy gra ishin më se të mjaftueshme për të. Ai nuk e donte të tretën.
Katër orë pas këtij spektakli intim, u befasova kur hasa në një grup të vogël evropianësh – katër misionarë italianë që po bënin kamping në një kasolle me gjethe përpara një kishe që përpiqeshin ta rindërtonin. E kaluam një mbrëmje të këndshme së bashku dhe ditën tjetër, pasi u ngjitëm në një grykë të bukur të quajtur Lumi i Zi, zbrita në një tjetër luginë të quajtur Shalë dhe trokita në derën e bajraktarit ose kreut të famullisë së Abatit. Sigurisht, ishte një trokitje metaforike, sepse shtëpitë në këtë vend rrallëherë kanë dyer. Siç vura re, hyn dhe del nga shtëpia përmes një dritareje në katin e sipërm. Po të kishte pasur derë dhe po të trokitej, ka shumë gjasa të qëllohesh në kokë. Duhet të ndalesh dhjetë hapa larg shtëpisë dhe të bërtasësh p. sh., “Izot, schpii”? – domethënë, “I zoti i shpisë, a je aty”? Atëherë zakonisht shfaqet një figurë femërore, çështja diskutohet dhe zakonisht ftohesh me mikpritje. Bajraktari më ftoi të rrija në shtëpinë e tij, por e refuzova ofertën, duke i shpjeguar atij se, meqë nuk dija shqip, do të ndihesha më shumë si në shtëpi me famullitarin që dinte gjuhën time. Arsyeja e vërtetë ishte se kisha frikë se do të ishte një mbrëmje e bezdisshme. Shqiptarët e Malit të Zi [Malësisë – shën. i T.] janë njerëz të shkëlqyer, por biseda e tyre përqendrohet vetëm te kush është vrarë dhe kush duhet të vritet. Kjo është interesante për një ditë ose dy, por në afat të gjatë bëhet pak monotone. Kryetari më dha një udhërrëfyes për të më çuar te famullitari rreth një kilometër larg, duke u justifikuar se nuk mund të më shoqëronte personalisht sepse kishte një fqinj në atë shteg të cilit i kishte borxh gjakun në një hasmëri.
Rastësi fatlume ishte që prifti i cili shërbente në kishën e Abatit ishte i njëjti si famullitar i Kirit, një fshat ku do të kaloja ditën tjetër, kështu që ai vendosi të vinte me mua.
U nisëm të nesërmen në mëngjes, unë, George, prifti dhe një shërbëtor me një lopë të cilën prifti kishte ndërmend ta shiste gjatë rrugës. Kafsha përfaqësonte një gjashtë muaj të të ardhurave të tij si famullitar i Abatit. Hasëm disa ciganë dhe më vonë disa malësorë që u intriguan aq shumë nga prania ime saqë pyetjet e tyre të përsëritura frymëzuan priftin të bënte shaka me ta, gjë që më argëtoi edhe mua. Ai u tha atyre se unë isha Mbreti i Francës (kral i Francit) që po vizitonte miqtë e tij midis të krishterëve të lirë të Malit të Zi [Malësisë – shën. i T.]. /Telegrafi/
______________
[1] Pjesë nga: Guillaume Lejean, Voyages dans les Balkans, 1857-1870 (Paris: Non Lieu, 2011), fq. 129; 135-149; 374-382. Përkthyer nga frëngjishtja [në anglisht] nga Robert Elsie.